“De dood is democratisch, want uiteindelijk zijn alle mensen, of ze nu zwart, bruin, rijk of arm zijn, schedels”, zei de karikaturist José Guadalupe Posada, verwijzend naar zijn beroemdste personage, de Catrina.
De Catrina is een iconisch figuur uit de Mexicaanse cultuur, vooral geassocieerd met de Dag van de Doden. Het stelt een elegant geklede schedel voor en wordt vaak gezien als een satirische voorstelling van de dood.
De oorsprong van de Catrina gaat terug tot de Azteekse figuur Mictecacihuatl, de godin van de dood. In de legende bewaarde de Azteekse godin van de dood de botten van de doden, omdat ze ooit gebruikt konden worden. De godin bewaarde ze zodat ze, indien nodig, gebruikt konden worden.
De Catrina, als populair symbool van de dood, werd als zodanig gedoopt door de muurschilder Diego Rivera (1886-1957), maar hij was niet de eerste die haar in zijn werken opnam. Hij schilderde haar in een prachtige muurschildering genaamd “Sueño de una tarde dominical en la Alameda Central” (Droom van een zondagmiddag in de Centrale Alameda). In zijn versie draagt La Catrina een elegante jurk en houdt ze de hand vast van José Guadalupe Posada, de oorspronkelijke maker van de figuur.
De beroemde Mexicaanse illustrator José Guadalupe Posada (1852-1913) bedacht de figuur van de Catrina aan het begin van de 20e eeuw. Posada creëerde het beeld van een elegante schedel gekleed in high society kleding, samen met een satirische zin die luidt, “La Catrina Garbancera.” De oorspronkelijke bedoeling was om de Mexicaanse hogere sociale klasse van die tijd te bekritiseren die Europese gewoonten overnam en hun inheemse wortels minachtte. De garbancero was iemand die, ondanks dat hij inheems bloed had, zich voordeed als Europeaan en zijn eigen cultuur verloochende. Ze werden ook wel malinchistas genoemd. Posada was een sociaal criticus en in zijn werken portretteerde de kunstenaar het onrecht dat bestond tijdens de Porfiriato, een periode waarin president Porfirio Díaz tot wel drie decennia aan het bewind was voordat de Mexicaanse Revolutie plaatsvond.
Na verloop van tijd bleef de figuur van La Catrina bestaan als een symbool van protest en is sindsdien een iconisch symbool geworden van het Dodenfestival en, in bredere zin, van de Mexicaanse cultuur. Het is een krachtig symbool dat tegelijkertijd leven en dood viert. Het vertegenwoordigt de rijkdom van de Mexicaanse cultuur en haar unieke houding ten opzichte van de dood, die verschilt van die van veel andere culturen door deze met vreugde en humor te omarmen. Het symboliseert de positieve kant van de dood. Waar de dood is, was leven. Het is een manier om geliefden die niet meer onder ons zijn te herdenken alsof het een feest is. Een moment van hereniging met je voorouders hoeft niet verdrietig te zijn.
En natuurlijk heeft de Catrina ook haar vriendje: El Catrín, haar eeuwige minnaar en trouwe feestgenoot in leven en dood. Elke Dag van de Doden komen ze uit hun graven tevoorschijn in hun uitdossingen om het leven te vieren. De elementen van hun kleding zijn:
- Elegante kleding die verwijst naar het Victoriaanse tijdperk.
- De hoed voor vrouwen mag versierd zijn met veren, stenen en bloemen; de man moet een klassieke en elegante snit dragen.
- Stola en handschoenen.
- Schoenen met hoge hakken voor vrouwen, glimmende schoenen voor mannen.
Tijdens de viering van de Dag van de Doden in Mexico zie je vaak afbeeldingen van La Catrina en de Catrin in de vorm van suikerschedels, papier-machéfiguren en kostuums. Het idee achter deze voorstellingen is dat, hoewel we allemaal met de dood geconfronteerd worden, de dood een natuurlijk onderdeel van het leven is en dat we er niet bang voor hoeven te zijn. De Catrina verpersoonlijkt dit idee door de dood op een elegante en feestelijke manier voor te stellen.
De literaire calaveritas
Maar wist je dat er vóór de Catrina en de Catrin de literaire Calaveritas waren?
De literaire calaveritas, ook bekend als “panteones bestaan uit een reeks ritmische verzen of epigrammen (korte poëtische composities die satirische of geestige gedachten uitdrukken). Wat ze echter onderscheidt is dat hun belangrijkste motief de dood is, gezien vanuit het oogpunt van satire, ondeugendheid en ironie.
Een van de meest erkende antecedenten van de aard van de calaverita is te vinden in een van de meest polemische teksten van de Novo-Hispaanse periode: “La portentosa vida de la muerte” (Het meedogenloze leven van de dood) (1792). Deze tekst, geschreven door de franciscaan Fray Joaquín Bolaños, wordt beschouwd als essentieel voor het begrijpen van “de esthetiek van de dood in Nieuw-Spanje“, volgens Enrique Flores, een academicus die gespecialiseerd is in koloniale literatuur.
In het werk van Bolaños wordt een groot aantal elementen gevisualiseerd, evenals een lezing die “het plechtige en het grappige, het tragische en het komische, het verschrikkelijke en het groteske afwisselt” rond een plot waarin de dood wordt verpersoonlijkt als een skelet dat tussen de levenden loopt en een aantal verschrikkelijke gebeurtenissen uit de geschiedenis uitbeeldt.
Maar pas in het midden van de 19e eeuw verscheen de literaire calaverita zoals we die nu kennen. Een van de oudste publicaties dateert uit 1849 in een kritische krant genaamd “El Socialista”, uitgegeven in Guadalajara, Jalisco, door José Indelicato. De literaire calaveras, gepubliceerd in de gedrukte media, bestonden uit verzen waarin kritiek werd geleverd op high society personages die, door op de Europese elites te willen lijken, hun eigen wortels verloochenden. Ze beleefden hun hoogtijdagen tijdens de regeringen van Sebastián Lerdo de Tejada, Benito Juárez en Porfirio Díaz. De Mexicaanse elite van die tijd bestendigde een denigrerende houding ten opzichte van de ware nationale identiteit en haar volk en legde gewoonten, tradities en mode op aan degenen die in Mexico woonden.
Deze calaveritas verschenen in de kranten die bekend stonden als Verzetskranten, versierd met wat beschouwd kan worden als de eerste catrines en catrinas. Dit waren kleine illustraties met skeletachtige vormen, maar ze vertegenwoordigden een scène uit het dagelijks leven, omdat ze de ontevredenheid en de omstandigheden waarin het grootste deel van de samenleving leefde wilden weergeven.
Murielle Coppin voor Malinali Reizen